Koken zonder vuur: het isolatiefornuis

// http://pagead2.googlesyndication.com/pagead/show_ads.js

Het isolatiefornuis was honderd jaar geleden een vast onderdeel in heel wat keukens. Van zodra een gerecht aan de kook was gebracht, werd het in een goed geïsoleerde container geplaatst, waar het kookproces doorging zonder verdere input van energie.

De technologie — bij ons bekend onder de ongelukkig gekozen term “hooikist” — maakt het dus mogelijk om met minder aardgas of elektriciteit voedsel te bereiden. Het koken duurt iets langer, maar daar staan heel wat voordelen tegenover. Het apparaat kan ook worden ingezet om voedingswaren of drank te koelen.

Het isolatiefornuis maakt momenteel een rentree in ontwikkelingslanden, waar voedselbereiding vaak nog gepaard gaat met een ongezonde rookontwikkeling binnenshuis. Maar ook in het Westen verdient de “hooikist” opnieuw een plaats in de keuken. De technologie is verbeterd, wat vooral een praktischer apparaat oplevert. Bovendien is de nieuwste versie van het isolatiefornuis — de thermokoker — erg compact.

Foto: een isolatiefornuis uit 1890.

——————————————————————————————————–

// http://pagead2.googlesyndication.com/pagead/show_ads.js // http://pagead2.googlesyndication.com/pagead/show_ads.js

——————————————————————————————————–

Tijdens het traditionele kookproces gaat veel energie verloren, zowel via de stoom die vrijkomt (verdamping) als via stralingswarmte en convectie die door de wanden en het deksel van de kookpot  worden afgegeven. Om een gerecht aan de kook te houden (om het te laten “sudderen”), moet het kookfornuis dat energieverlies continu compenseren, en dat kost gas of elektriciteit. Wordt het voedsel in de kookpot echter aan de kook gebracht en vervolgens snel in een zeer goed geïsoleerde container gestopt, zodat de energieverliezen worden geminimaliseerd, dan kan het kookproces urenlang verder gaan zonder dat daar nog gas of elektriciteit voor nodig is. Ziehier het principe van de zogenaamde “hooikist”.

De benaming verwijst naar het feit dat er oorspronkelijk hooi (of stro) werd gebruikt als isolatiemateriaal. Er zijn echter veel meer isolatiematerialen geschikt, en dus spreekt men in het Engels liever over de “fireless cooker” of de “heat retention cooker”. Een Nederlandse vertaling is bij mijn weten niet beschikbaar, maar “isolatiefornuis” komt in de buurt. Voorbeelden van geschikt isolatiemateriaal zijn krantenpapier, gemalen kurk, houtwol, zaagsel, wol, katoen (oude kleren), bladeren, veren, piepschuim, enzovoort.

De primitiefste vorm van het isolatiefornuis is een gat in de grond, waarin plaats is voor isolatiemateriaal en een kookpot. Je kan ook een kookpot in een slaapzak of een deken wikkelen, een methode die wel eens door kampeerders wordt toegepast. Een speciaal ontworpen apparaat biedt evenwel een hogere efficiëntie en is handiger in gebruik.

Zo’n isolatiefornuis bestaat uit een afsluitbare kartonnen, houten, metalen, rieten of plastic container met daarin een dikke laag isolatie en een uitsparing voor de kookpot. Afhankelijk van het gebruikte isolatiemateriaal is een laag van 5 tot 10 centimeter isolatie nodig, zowel rondom, boven als onder de kookpot.

De geschiedenis van het isolatiefornuis

Hoewel het concept van het isolatiefornuis in sommige streken al bekend is sinds de oudheid, werd het vooral populair vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw. In 1867 werd op de Wereldtentoonstelling in Parijs een prijs toegekend aan een Noors “zelf-kokend” apparaat. Het was een eenvoudige, mooi afgewerkte container met een isolatie van vier lagen vilt. Het ontwerp ervan was geïnspireerd door de gewoonte van Noorse boeren om hun eten ’s morgens klaar te maken en dat vervolgens op het veld warm te houden door het te bedekken met een dikke laag stro.

De hooikist werd aanvankelijk voornamelijk gebruikt voor mobiele toepassingen, bijvoorbeeld door jagers, vissers en militairen. De Amsterdamse trams beschikten zelfs over een klein hooikistje onder de zitbank van de chauffeur, zodat die koffie of soep warm kon houden. Tijdens de eerste decennia van de twintigste eeuw werd het isolatiefornuis echter ook een vaste waarde in veel Europese en Amerikaanse huishoudens. Het ging in dit geval soms om echte meubelstukken, vergelijkbaar met een kookfornuis of een koelkast.

Een koffermodel isolatiekoker met attributen. Foto: Dyer’s Auction.

Een isolatiefornuis had plaats voor één, twee of meerdere kookpotten. Sommige van deze modellen waren eenvoudige gestoffeerde kisten met natuurlijke isolatiematerialen, terwijl andere modellen geheel uit metaal werden gemaakt en over een isolatie van steenwol beschikten (in die tijd het best presterende isolatiemateriaal). In deze toestellen waren kookpot en isolatie volledig van elkaar gescheiden, zodat de container makkelijk kon worden schoongehouden. Sommige metalen toestellen hadden ook plaats voor een speksteen of een ijzeren plaat die mee werd verwarmd op het vuur en dan boven of onder de kookpot in de container werd geplaatst.

Energiebesparing

Het gebruik van een isolatiefornuis biedt heel wat voordelen. Om te beginnen bespaart de technologie energie. Hoe groot die energiebesparing is, hangt af van een groot aantal factoren zoals het gebruikte isolatiemateriaal, de kooktijd van het gerecht, en de handigheid van de kok. Volgens de geraadpleegde bronnen kan de energiebesparing variëren van 20 tot 90 procent. Omdat er bij het gebruik van een isolatiefornuis geen etensgeuren vrijkomen, kan ook de afzuigkap sneller worden uitgeschakeld, wat opnieuw energie bespaart. Daarbij is er ongeveer een vierde minder water nodig omdat er minder water verdampt.

De energiebesparing is het grootst bij gerechten die lang moeten koken, zoals peulvruchten of stoofpotten. Ook wordt de technologie efficiënter naarmate de massa van het te koken voedsel toeneemt: hoe groter en hoe voller de kookpot, hoe meer energie er kan worden bespaard. (Er moet wel enige ruimte in de pot overblijven voor de stoom). Een te kleine of nauwelijks gevulde kookpot heeft overigens niet voldoende thermische massa om het kookproces lang genoeg aan de gang te houden. De technologie is dus uitermate geschikt voor gezinnen en voor grootkeukens.

Demonstratie door een huishoudster van een moderne hooikist, 1936. Foto: Het geheugen van Nederland.

Hoe vlotter de kookpot van het kookfornuis in het isolatiefornuis kan worden verplaatst, hoe meer warmte er behouden blijft en hoe efficiënter het kookproces zal verlopen. Dat vraagt enige behendigheid, maar ook een goede plaatsing en bouw van het toestel. De bovenste laag isolatie is meestal een kussen in de vorm van een mini-matras, dat snel op zijn plaats kan worden gebracht nadat de kookpot in het isolatiefornuis is gezet. Het deksel kan vervolgens worden dichtgeklapt en vastgemaakt.

De energiebesparing hangt ook af van het dieet. De technologie is alleen maar geschikt voor gerechten die gekookt of gestoomd worden, en dat liefst gedurende tijd. Voorbeelden zijn stoofpotten, soepen, bouillon, peulvruchten, aardappelen of rijst. Ook is het apparaat handig voor het maken van yoghurt of voor het rijzen van deeg. Maar tenzij er een verwarmde speksteen mee in de container wordt geplaatst, is een isolatiefornuis totaal ongeschikt voor gerechten die gebakken, gebraden of gefrituurd moeten worden. Zo efficiënt mogelijk koken betekent dus ook het dieet aanpassen.

Tijdbesparing

Begin twintigste eeuw was niet energiebesparing maar tijdwinst het belangrijkste verkoopsargument van het isolatiefornuis. Dat lijkt vreemd, aangezien de kooktijd gemiddeld genomen verdubbelt. Maar daar staat tegenover dat de tijd vermindert die de kok aan het fornuis moet doorbrengen. Nadat de kookpot in de geïsoleerde container is geplaatst, moet er niet meer naar worden omgekeken. Het eten kan onmogelijk aanbranden of overkoken, en er is geen vuur dat in het oog moet worden gehouden. Je kan dus zonder problemen het huis uit terwijl de soep zichzelf kookt. Bovendien blijft een gerecht tot acht uur lang heet in een isolatiefornuis, zodat de timing van het kookproces flexibeler wordt.

Het isolatiefornuis vergroot ook de capaciteit van een kookfornuis. Dankzij het toestel kan je grote hoeveelheden voedsel bereiden, zelfs als je maar over één of twee kookplaten beschikt. Er kan namelijk een nieuw gerecht op het vuur worden gezet terwijl het andere verder gaar wordt in het isolatiefornuis. Ook dat bespaart tijd.

Een combinatie van zonnekoker, efficiënte houtstoof, en isolatiefornuis. Foto: Solar Cookers International.

Hetzelfde voordeel speelt ook in combinatie met een zonnekoker, waardoor het kookproces 100% duurzaam kan verlopen. Hoewel het nut van een zonnekoker in onze streken erg klein is, wordt het potentieel ervan iets groter in combinatie met een isolatiefornuis. Je hebt namelijk alleen maar zon nodig om het gerecht aan de kook te brengen, niet voor het hele kookproces, zodat zelfs een kwartier zonneschijn je al een warm gerecht kan opleveren. Sommige zonnekokers kunnen worden getransformeerd tot een isolatiefornuis door geïsoleerde kussens rond de kookpot te plaatsen en het deksel te sluiten.

Ook de kwaliteit van het voedsel wordt positief beïnvloedt door het gebruik van een isolatiefornuis. De wat lagere temperatuur houdt de smaak en de voedingsstoffen beter vast. Bovendien kan het eten zoals vermeld niet aanbranden. Voedsel dat lang moet koken, zoals rijst of bonen, eindigt maar al te vaak in een aangebrande kookpot omdat al het water is verdampt zonder dat de kok dat in de gaten had.

Koelen van drank en voedsel

In feite is de hooikist gebaseerd op hetzelfde principe als de ijskist, de voorloper van de koelkast. Door ijs in een goed geïsoleerde container te stoppen, smelt het veel langzamer. Een hooikist kan dan ook prima als koeling worden gebruikt (en andersom kan een moderne koelbox als isolatiefornuis worden gebruikt). Om dat te bereiken, plaats je voedingsmiddelen of drank samen met een fles of een emmer bevroren water in de kist. In sommige speciaal voor koeling ontworpen commerciële modellen uit de vorige eeuw konden drie metalen containers worden geplaatst. De drie containers raakten elkaar en in de middelste container zat het ijs.

Door de hooikist in te zetten als extra koelkast voor speciale gelegenheden (een feestje bijvoorbeeld), kan een kleinere koelkast voor dagelijks gebruik volstaan. Het is wel niet de bedoeling om de kist geregeld te openen. Je plaatst dus best het bier in de echte koelkast, terwijl de dagelijkse inhoud van de koelkast tijdelijk in de koelkist wordt geplaatst.

Het isolatiefornuis vandaag

Het isolatiefornuis verdween in de jaren 1930, al werd het opnieuw van stal gehaald tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook tijdens de energiecrisis van de jaren 1970 kwam de technologie opnieuw in de belangstelling. Vandaag wordt het isolatiefornuis vooral gepromoot in ontwikkelingslanden. NGO’s die de technologie in de derde wereld introduceren zijn onder meer Practical Action, HELPS International en Solar Cookers International.

Het isolatiefornuis biedt bijkomende voordelen in arme landen, waar nog steeds heel veel mensen op een open vuur koken, meestal met hout als brandstof. Daar zijn belangrijke nadelen aan verbonden. Koken op een open vuur is zeer schadelijk voor de gezondheid, vooral als het binnenshuis gebeurt. Daarnaast leidt het tot lokale ontbossing en verliezen vrouwen veel tijd met het sprokkelen van brandhout.

Een rieten mand als isolatiefornuis. Foto: Solar Cookers International.

Sommige van deze isolatiefornuizen zijn klassiek, zoals de met kussens gevulde rieten manden die Solar Cookers International introduceert (foto hierboven). Recent doken ook een aantal nieuwe concepten op.

Zo maakt de “Wonderbag” dezer dagen furore op het internet. De Zuid-Afrikaanse ondernemer Sarah Collins maakte een trendy versie van de hooikist, geïsoleerd met gerecycleerd piepschuim. De Wonderbag is te koop in het Westen (onder meer via Amazon) en voor elk verkocht exemplaar wordt een tweede exemplaar geschonken aan een gezin in een ontwikkelingsland.

Een heel ander ontwerp is dat van HELPS International. Hun kokervormig isolatiefornuis is gemaakt uit plastic en heeft ook een isolatielaag van gerecycleerd piepschuim. Dat zijn niet de meest duurzame materialen, maar het gebruik ervan levert wel een makkelijk schoon te maken en nog efficiënter toestel op. Uit experimenten blijkt dat de temperatuur in de kookpot na drie uur nog 87 graden bedraagt, terwijl dat voor klassieke modellen (houten mand met wollen dekens, of een kartonnen doos met piepschuim) slechts 82 graden is.

Het isolatiefornuis is vandaag de dag nog steeds te koop, meestal in de klassieke uitvoering van de hooikist. In Nederland biedt bijvoorbeeld Studio van ’t Ei mooie modellen aan. De houten kisten met een isolatie van natuurlijke wol in voorgevormde kussens kosten 80 euro. Er is ook een kader verkrijgbaar waarmee het isolatiefornuis in een keukenlade kan worden geplaatst.

Er is ook innovatie op de westerse markt. De zogenaamde thermokoker is gebaseerd op vacuumtechnologie — het principe van de thermosfles. Dat levert een veel compacter apparaat op. De efficiëntie van een klassieke hooikist kan even hoog zijn als die van een thermokoker, maar de hooikist heeft daar wel aanzienlijk meer plaats voor nodig. De prijs voor een thermokoker ligt wel een stuk hoger, tussen de 120 en 250 euro.

Doe-het-zelf

Zelf een isolatiefornuis bouwen kan heel goedkoop en eenvoudig zijn. Onderaan dit artikel staan een aantal links naar bouwplannen, zowel afkomstig uit oude boeken als uit handleidingen van NGO’s. Als container kan eender welke kist uit hout, metaal, plastic of karton worden gebruikt. Ook een oude koelbox of koelkast is prima geschikt als container voor een isolatiefornuis. De keuze van het materiaal voor de container heeft nauwelijks invloed op de prestaties van het apparaat, maar ze is natuurlijk wel van belang voor de duurzaamheid en het esthetisch voorkomen ervan. Belangrijk is dat het deksel van de container goed en stevig kan worden gesloten. Een houten container moet eerst luchtdicht worden gemaakt door er een aantal lagen papier in te plakken.

Het ontwerp van een isolatiefornuis begint met de keuze van een kookpot. De kookpot moet namelijk zo precies mogelijk in de uitgespaarde ruimte passen zodat er zo weinig mogelijk ruimte is tussen kookpot en isolatie. Afhankelijk van het gebruikte isolatiemateriaal is een laag van 5 tot 10 centimeter isolatie nodig, zowel rondom, onder als boven de kookpot. Het isolatiemateriaal mag niet te stevig op elkaar worden gedrukt aangezien het net de luchtzakjes in de isolatie zijn die de warmte vasthouden. Daarnaast is het een goed idee om de container aan de binnenkant met een extra isolatielaag van aluminiumfolie te bekleden. Dat materiaal reflecteert namelijk de stralingswarmte die door de kookpot wordt afgegeven, zodat er nog meer warmte wordt vastgehouden.

Voorgevormde kussens met een vulling van schapenwol. Foto: Natuurlijk Bewaren.

Als er hooi, stro, houtwol of versnipperd krantenpapier als isolatie wordt gebruikt, kan de kookpot in principe zondere verdere afscheiding middenin het isolatiemateriaal worden geplaatst. Het materiaal behoudt redelijk goed zijn vorm zodat de kookpot er makkelijk weer kan worden ingezet. Het nadeel van deze benadering is dat het isolatiemateriaal regelmatig moet worden vervangen, onder meer omdat het door condensatie vochtig wordt. Daardoor neemt de isolatiewaarde af en ontstaat er risico op schimmelvorming.

Het loont daarom de moeite om een afscheiding te maken tussen isolatie en kookpot, door een ruimte te creëren waarin de kookpot precies past. Als die afscheiding waterdicht is, dan kunnen vocht en etensgeuren onmogelijk in het isolatiemateriaal doordringen. Met een groot aantal isolatiematerialen is zo’n afscheiding tussen kookpot en isolatie overigens essentieel, bijvoorbeeld omdat het materiaal anders niet op zijn plaats blijft (in het geval van zaagsel of kurk).

Bijkomende voordelen zijn dat bij het morsen van voedsel of water uit de kookpot het isolatiemateriaal niet wordt aangetast en het apparaat veel makkelijker kan worden schoongemaakt. Een lowtech alternatief voor een afscheidingslaag is de kookpot in (steeds opnieuw te gebruiken) aluminiumfolie wikkelen.

Een isolatiefornuis. Foto: Natuurlijk Bewaren.

Voor een ontwerp van een isolatiefornuis met plaats voor twee of meer kookpotten (van verschillende afmetingen) wordt eenvoudigweg een tussenschot geplaatst. Je kan ook potten met verschillende afmetingen in dezelfde hooikist zetten als je een op maat gemaakte cylinder bouwt met een dikke, geïsoleerde wand. Die kan dan in de grotere ruimte worden geschoven.

Tot slot is het ook van belang dat het toestel stabiel is en op handige afstand staat van het kookfornuis. Ideaal is een meubelstuk of inbouwmodel, zoals begin vorige eeuw de gewoonte was: als de hooikist een permanente plek heeft in de keuken zal ze ook sneller worden gebruikt.

Gebruiksaanwijzing

Bij het gebruik van een isolatiefornuis moet op een aantal dingen gelet worden. Ten eerste moet er voor worden gezorgd dat de kookpot niet te vroeg in het isolatiefornuis wordt geplaatst. Niet alleen het water in de pot maar ook de inhoud ervan moet het kookpunt hebben bereikt, zoniet is er niet voldoende thermische massa aanwezig om het kookproces te vervolledigen.

Afhankelijk van het te bereiden voedsel, blijft de kookpot tenminste vijf minuten tot langer dan een half uur op het kookvuur staan. HELPS International, de NGO die de technologie verspreid in Guatemala, stelt de kooktijd voor rijst bijvoorbeeld op 33 minuten, waarvan 8 minuten op het kookfornuis en 25 minuten in het isolatiefornuis.

Wim van Overbeeke, illustrator voor onder meer De 12 Ambachten, bedacht een ingebouwd isolatiefornuis. De beschrijving en tekeningen ervan werden gebubliceerd in nieuwsbrief nr. 71 (1992) van De 12 Ambachten.

Bij het gebruik van brandbaar isolatiemateriaal (zoals hooi) is het uiterst belangrijk om het kookfornuis schoon te houden. Zoniet bestaat de kans dat er onderaan de kookpot brandende voedselresten blijven plakken, waarmee je het isolatiefornuis in brand kan steken. Wat betreft de voedselveiligheid moet erop worden gelet dat de temperatuur van voedsel dat urenlang in het isolatiefornuis zit, hoger is dan 60 graden.

// http://pagead2.googlesyndication.com/pagead/show_ads.js

Beneden die temperatuur ontstaat namelijk de kans op bacteriële groei. Bij twijfel wordt het gerecht vlak voor het opdienen best snel nog vijf minuten aan de kook gebracht. Met vleesgerechten doe je dat best altijd.

Tot slot mag het deskel van het isolatiefornuis onder geen beding worden geopend. Op die manier gaat namelijk de warmte verloren en moet de pot terug eerst op het vuur worden gezet. Dat betekent dat roeren, proeven of kruiden alleen voor of na het verblijf in de hooikist kan gebeuren — net zoals dat het geval is bij de snelkookpan.

Kris De Decker

Bronnen en handleidingen:

• The Fireless Cook Book: A Manual of the Construction and Use of Appliances for Cooking by Retained Heat: with 250 Recipes. Margaret J. Mitchell, 1913.
• Guide to Designing Retained Heat Cookers, HELPS International
• Retained Heat Cooker, HELPS International
• Heat Retention Cooking, SCInet Wiki
• Fireless Cookers, Practical Action
• The slow cooker that requires no electricity, The Atlantic
• Fireless Cookers in History, Hedon Household Energy Network
• Hay Box Cooker, Instructables
• Fireless Cookers, The Historic foodie
• The Fireless Cooker, Anna B. Hamman, 1910
• Heat losses in a cook pot at constant temperature, Alan Berick
• DIY Bag-style heat retention overn from upcycled materials, New Life New Purpose

Verwante artikels:

• Een lowtech koelkast voor groenten en fruit
• Een high-tech keuken zonder elektriciteit
• De perfecte stoomkoker is 300 jaar oud
• Maak een zonnedroger voor de tuin of het balkon
• Een varkenslap met een naam: zet anoniem vlees aan tot overconsumptie?
• Efficiënt verwarmen zonder thermische isolatie
• De Chinese zonnekas: een alternatief voor de glastuinbouw?

——————————————————————————————————–

// http://pagead2.googlesyndication.com/pagead/show_ads.js